انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص

انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص یکی از موضوعات کلیدی در حقوق تجارت است که مستقیماً بر ساختار و مالکیت شرکت تأثیر می‌گذارد. این فرآیند در قالب انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص و سهم‌الشرکه در شرکت‌های با مسئولیت محدود، هر یک دارای مقررات خاصی است که تفاوت‌های قابل‌توجهی با یکدیگر دارند. در این مطلب، به بررسی دقیق این تفاوت‌ها با استناد به مواد قانونی مربوطه می‌پردازیم.

“انتقال سهام تنها یک معامله مالی نیست؛ بلکه بازتابی از استراتژی‌ها، روابط و تغییرات درونی یک شرکت است.”

نقل و انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص چیست؟

 شرکت‌های سهامی خاص یکی از رایج‌ترین انواع شرکت‌ها در ایران به شمار می‌روند. یکی از مهم‌ترین مسائل حقوقی در این نوع شرکت‌ها، موضوع انتقال سهام است؛ فرآیندی که ممکن است در نتیجه تصمیمات سرمایه‌گذاران، تغییر ساختار شرکت یا حتی جذب سرمایه‌گذار جدید رخ دهد. اما برخلاف تصور عمومی، انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص به‌سادگی شرکت‌های سهامی عام نیست و دارای ضوابط و مقررات خاصی است.

درک صحیح قوانین و مراحل انتقال سهام، برای مدیران، سهامداران و فعالان حوزه حقوق شرکت‌ها امری ضروری است. عدم رعایت این موارد می‌تواند تبعات حقوقی و مالی جدی برای طرفین معامله به‌دنبال داشته باشد. از طرفی، انتقال سهم در شرکت‌های سهامی خاص معمولاً نیازمند رضایت هیئت‌مدیره یا مجمع عمومی است، و همین مسئله باعث می‌شود که فرایند آن نیازمند دقت و آگاهی بیشتری باشد.

دلایل انتقال سهام در شرکت‌ها

انتقال سهام در شرکت‌ها می‌تواند دلایل متعددی از جمله نیازهای مالی، اهداف تجاری، الزامات قانونی، یا تغییر در استراتژی سرمایه‌گذاری داشته باشد. در هر مورد، رعایت قوانین مرتبط و ثبت انتقال در دفاتر رسمی شرکت اهمیت زیادی دارد تا حقوق و تعهدات سهامداران به‌درستی مدیریت شود. در زیر، برخی از دلایل اصلی انتقال سهام بررسی شده است:

دلایل شخصی انتقال سهام

• نیاز مالی: یک سهامدار ممکن است برای تأمین نقدینگی یا پوشش هزینه‌های شخصی خود اقدام به فروش سهام کند.
• تقسیم ارث و میراث: در صورت فوت یکی از سهامداران، سهام او بر اساس قوانین ارث و گواهی حصر وراثت، به وراث منتقل می‌شود.
• تغییر وضعیت شغلی: برخی سهامداران که کارمند یا مدیر شرکت هستند، ممکن است به دلیل تغییر شغل یا بازنشستگی، سهام خود را به دیگران واگذار کنند.
• عدم تمایل به ادامه مشارکت: برخی سهامداران ممکن است به دلایل شخصی یا تغییر اهداف، تمایلی به ادامه مشارکت در شرکت نداشته باشند و سهام خود را بفروشند.

دلایل قانونی انتقال سهام

• الزام قانونی یا قراردادی: در برخی موارد، به‌موجب قرارداد یا قانون، سهامدار موظف به واگذاری سهام خود است (مانند الزام به خروج از شرکت در صورت تخلف از اساسنامه).
• پایان مدت اعتبار یا ممنوعیت: در برخی موارد، قراردادهای اولیه تأسیس شرکت ممکن است محدودیت زمانی برای نگهداری سهام تعیین کرده باشند. حتی ممکن است برخی از مدیران شرکت به دلیل ایجاد ممنوعیت قانونی مانند ورشکستگی، استخدام دولت و یا مجرمیت، صلاحیت عضویت در هیئت‌مدیره را از دست بدهند و مجبور شوند سهام خود را به فرد دیگری منتقل کند تا بجای او در ترکیب هیئت‌مدیره قرار بگیرد.
• انتقال به‌دلیل ورشکستگی یا بدهی: در صورت ورشکستگی سهامدار یا بدهی او، ممکن است سهام توسط طلبکاران مصادره و واگذار شود.
• تصمیم قضایی: در برخی دعاوی حقوقی یا کیفری، سهام ممکن است بر اساس حکم دادگاه منتقل شود.
• فسخ قرارداد به‌دلایل خاص: اگر قرارداد واگذاری اولیه سهام به‌دلایلی فسخ شود، سهام ممکن است به مالک قبلی بازگردد.

دلایل تجاری و سرمایه‌گذاری برای انتقال سهام

• جذب سرمایه‌گذار جدید: شرکت ممکن است بخواهد سهام خود را به سرمایه‌گذاران جدید واگذار کند تا منابع مالی بیشتری جذب کند. این حالت در افزایش سرمایه و واگذاری سهام جدید نیز متداول است. بسیاری از شرکت‌های نوپا و استارتاپ‌ها برای مرحله رشد خود نیاز به جذب سرمایه از طریق شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (vc) یا شتاب‌دهنده‌ها دارند و برخی از این سرمایه‌گذاران تنها در صورت دریافت سهم و ورود به ترکیب سهامداری حاضر به سرمایه‌گذاری می‌شوند.
• خروج سرمایه‌گذار قبلی: سرمایه‌گذاران خطرپذیر  یا سهامداران اولیه ممکن است پس از رسیدن به اهداف خود، سهام متعلق به خود را واگذار کنند.
• ادغام و تملیک: در جریان ادغام یا خرید یک شرکت، سهام ممکن است بین طرفین معامله منتقل شود.
• تغییر استراتژی مالکیت: سهامداران ممکن است بر اساس تحلیل بازار، تصمیم به فروش یا انتقال سهام بگیرند.

دلایل مرتبط با شرکت برای انتقال سهام

• تغییر در ترکیب سهامداران: ممکن است شرکت به دلایل استراتژیک بخواهد ترکیب سهامداران خود را تغییر دهد.
• حل اختلافات بین سهامداران: در صورت بروز اختلافات جدی بین سهامداران، ممکن است یکی از طرفین اقدام به فروش سهام خود به دیگران کند.
• واگذاری سهام به کارکنان: برخی شرکت‌ها برای انگیزش کارکنان، سهام خود را به آن‌ها واگذار می‌کنند. (مانند طرح‌های ESOP).

دلایل اقتصادی و بازار در انتقال سهام

• نوسانات بازار و سودآوری: سهامداران ممکن است با توجه به رشد ارزش سهام یا برعکس، تصمیم به فروش یا انتقال آن بگیرند.
• بهره‌برداری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری دیگر: سهامداران ممکن است برای ورود به سرمایه‌گذاری‌های دیگر، اقدام به فروش سهام کنند.
• ورود شرکت به بازار بورس: در فرآیند عرضه اولیه عمومی (IPO)، بخشی از سهام شرکت به سرمایه‌گذاران جدید واگذار می‌شود.

انتقال سهام در شرکت سهامی خاص

همانطور که در ابتدا بیان کردیم، نقل و انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص یکی از مراحل حساس و مهم در فرآیندهای قانونی و مدیریتی این نوع شرکت‌هاست. طبق ماده (۲۴) لایحه اصلاحی قانون تجارت، سهم قسمتی است از سرمایه شرکت سهامی که مشخص‌کننده میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی است؛ به عبارت دیگر سرمایه شرکت سهامی، به تعدادی از قسمت‌های مساوی تقسیم می‌شود که هر کدام از این قسمت‌ها سهم گفته می‌شود. برای مثال چنان‌چه سرمایه یک شرکت ۱۰۰.۰۰۰.۰۰۰ ریال باشد، این سرمایه ممکن است به ۱۰۰ عدد سهم ۱.۰۰۰.۰۰۰ ریالی تقسیم شود. سهام در شرکت‌های سهامی خاص نشان‌دهنده مالکیت فرد در شرکت است. این نوع شرکت، برخلاف شرکت‌های سهامی عام، فاقد امکان عرضه عمومی سهام بوده و تعداد سهامداران نیز معمولاً محدود است. اما در همین قالب نیز انتقال سهام با الزامات قانونی مشخصی همراه است.

این فرآیند می‌تواند در موقعیت‌های مختلفی مانند تغییرات مدیریتی، ورود یا خروج سرمایه‌گذاران، یا در نتیجه نیاز به تأمین مالی جدید رخ دهد. یکی از نکات کلیدی در انتقال سهام، رعایت دقیق مقررات و فرآیندهای قانونی است تا از مشکلات حقوقی و مالیاتی جلوگیری شود. انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص معمولاً با محدودیت‌های خاصی همراه است. برای مثال، اساسنامه شرکت ممکن است نقل و انتقال سهام را منوط به موافقت هیئت‌مدیره یا مجمع عمومی فوق‌العاده کند. همچنین، نقل و انتقال سهام باید به‌طور رسمی در دفتر ثبت سهام شرکت ثبت شود تا از نظر قانونی معتبر باشد.

از سوی دیگر، ویژگی‌های خاص شرکت‌های سهامی خاص، مانند تعداد سهامداران محدود و عدم امکان عرضه عمومی سهام، این فرآیند را پیچیده‌تر می‌کند. سهامداران این شرکت‌ها معمولاً افرادی هستند که در اداره شرکت دخیل‌اند و به همین دلیل، انتقال سهام باید با دقت بیشتری انجام گیرد. رعایت دقیق قوانین و تشریفات قانونی نه تنها به حفظ ساختار شرکت کمک می‌کند، بلکه از بروز مشکلات حقوقی و مالیاتی جلوگیری می‌کند. به این ترتیب، سهامداران و مدیران شرکت باید با آگاهی کامل از این فرآیند و الزامات آن اقدام کنند.

این نکات نشان‌دهنده اهمیت بسیار بالای نقل و انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص است و به‌ویژه برای شرکت‌های کوچک‌تر و خصوصی‌تر، رعایت این مراحل قانونی می‌تواند تاثیر زیادی در روند رشد و پایداری شرکت داشته باشد.

فرآیند انتقال سهام

۱. دفتر ثبت سهام

 دفتر ثبت سهام یا دفتر سهامداران یکی از مستندات رسمی و حیاتی در شرکت‌های سهامی است که اطلاعات دقیق و به‌روز درباره‌ی سهامداران شرکت و تعداد و نوع سهام آن‌ها را ثبت و نگهداری می‌کند. این دفتر به‌عنوان یک ابزار قانونی و نظارتی برای پیگیری تغییرات در ترکیب سهامداران و انتقال سهام در شرکت‌ها عمل می‌کند. این دفتر شکل خاصی ندارد و می‌توان آن را هر کتاب فروشی یا مغازه‌های نوشت افزار خریداری کرد و مانند دفاتر قانونی اعم از دفتر کل یا دفتر روزنامه، نیازی به انجام عملیات پلمپ ندارد.

مطابق ماده (۴۰) قانون تجارت، هرگونه انتقال سهام با نام در شرکت‌های سهامی باید به‌صورت رسمی در دفتر ثبت سهام شرکت ثبت شود تا از نظر قانونی معتبر باشد و بدون ثبت، انتقال سهام نمی‌تواند اعتبار قانونی پیدا کند. علاوه بر آن، انتقال‌دهنده (فروشنده یا اهدا کننده) و انتقال‌گیرنده (خریدار یا دریافت‌کننده سهام) باید این دفتر را امضا کنند. لازم به ذکر است انجام تشریفات دفتر ثبت سهام یک الزام قانونی است و چنانچه ادعایی مطرح شود، مراجع حل اختلاف به این دفتر استناد می‌کنند، اما برای انجام عملیات ثبت نقل و انتقال سهام در اداره ثبت شرکت‌ها، نیازی به ارائه این دفتر و احراز انجام این عملیات نیست.

۲. تنظیم صورتجلسه

سهام در شرکت‌های سهامی خاص می‌تواند به سادگی به دیگری منتقل شود، مگر آنکه در اساسنامه شرط محدودکننده‌ای مانند موافقت هیئت‌مدیره شرکت یا مجمع عمومی فوق‌العاده پیش‌بینی شده باشد. معمولا طبق اساسنامه تیپ اداره ثبت شرکت‌ها برای شرکت‌های سهامی خاص، انجام نقل و انتقال سهام با موافقت هیئت‌مدیره است. بنابراین با توجه به اساسنامه هر شرکت، ممکن است حسب مورد نقل و انتقال سهام نیازمند صورتجلسه هیئت‌مدیره یا صورتجلسه مجمع عمومی فوق‌العاده باشد.

۳. مالیات نقل و انتقال سهام

طبق تبصره (۱) ماده (۱۴۳) قانون مالیات‌های مستقیم، هر گونه نقل و انتقال سهام مشمول مالیات مقطوعی به میزان چهار درصد (۴٪) ارزش اسمی سهام است. پرداخت این مالیات باید قبل از انتقال انجام شود و گواهی آن توسط انتقال‌دهنده ارائه گردد. قبلا این فرآیند به صورت حضوری و از طریق ممیز مالیاتی هر شرکت انجام می‌گرفت و بعد از پرداخت مالیات، مفاصا حساب یا گواهی تحت عنوان گواهی موضوع تبصره ۱ ماده ۱۴۳ قانون مالیات‌های مستقیم توسط اداره کل مالیاتی صادر می‌گردید و متقاضیان علاوه بر اصل صورتجلسه می‌بایست اصل این گواهی را نیز به اداره ثبت شرکت‌ها ارسال می‌کردند.  اما در حال حاضر طبق بخشنامه سازمان امور مالیاتی که از آذر ماه ۱۴۰۲ اجرا می‌شود، انجام این عملیات و پرداخت مالیات به صورت الکترونیکی و در بستر درگاه ملی خدمات الکترونیکی سازمان امور مالیاتی انجام می‌پذیرد. بدین صورت که که بعد از ثبت اطلاعات صورتجلسه در سامانه ثبت شرکت‌ها و پذیرش نهایی آن، اطلاعات نقل و انتقال مستقیما از طریق این سامانه به پنل کاربری انتقال دهنده در درگاه مالیاتی منتقل می‌شود و انتقال دهنده با مراجعه به حساب کاربری خود می‌تواند اطلاعات سهم منتقل شده خود را مشاهده و مالیات متعلقه را پرداخت نماید. اطلاعات‌های پرداخت نیز مستقیما به مرجع ثبت شرکت‌ها ارسال می‌شود و نیازی به ارسال مستندات نیست.

توجه داشته باشید که همان‌طور که قبلا اشاره گردید میزان مالیات نقل و انتقال سهام (۴٪) ارزش اسمی سهام است نه ارزش بازاری یا ارزش واقعی آن. برای مثال چنان‌چه سرمایه شرکتی ۱۰۰.۰۰۰.۰۰۰ ریال منقسم بر ۱۰۰ عدد سهم ۱.۰۰۰.۰۰۰ ریالی باشد، ارزش اسمی هر سهم این شرکت ۱.۰۰۰.۰۰۰ ریال است اما ممکن است ارزش بازاری یا ارزش واقعی این سهم مطابق روش‌های مختلف ارزش‌گذاری، مقدار بسیاری بالاتر از ارزش اسمی باشد اما آنچه که ماخذ محاسبه مالیات است، ۴٪ ارزش اسمی سهم یعنی ۴٪ ۱.۰۰۰.۰۰۰ ریال است.

۴. ارسال به اداره ثبت شرکت ها

اصل صورتجلسه هیئت‌مدیره یا مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت، پس از ثبت در سامانه ثبت شرکت‌ها  و اخذ رسید پذیرش مربوطه و پرداخت مالیات متعلقه بایستی از طریق باجه‌های مخصوص به اداره ثبت شرکت‌ها ارسال گردد. کارشناسان اداره ثبت پس از بررسی مستندات فیزیکی و اطلاعات وارد شده در سامانه صورتجلسه را تایید می‌کنند. اما تفاوت مهمی که ثبت نقل و انتقال سهام با سایر تصمیمات شرکت‌های سهامی خاص مانند انتخاب هیئت‌مدیره یا انتخاب بازرس دارد، در این است که برای نقل و انتقال سهام در شرکت‌های سهامی خاص آگهی ثبتی و روزنامه رسمی صادر و منتشر نمی‌گردد. از آنجا که طبق ماده (۱۰۶) لایحه اصلاحی قانون تجارت تنها تصمیمات مشخصی باید به مرجع ثبت شرکت‌ها اعلام و در روزنامه رسمی منتشر شود و تصمیم نقل و انتقال خارج از بندهای این ماده است و الزامی برای چاپ آن در روزنامه رسمی نیست. اما با توجه به اینکه اداره ثبت شرکت‌ها موظف به تکمیل بانک اطلاعات سهامداران است، باید اطلاعات سهامداران و تغییرات آنان به اطلاع و تایید این اداره برسد اما این اطلاعات و جزییات آن به صورت عمومی آگهی نمی‌شود.

نتیجه‌گیری

انتقال سهام در شرکت‌ها فرآیندی پیچیده است که تحت تأثیر دلایل مختلفی مانند نیاز مالی، الزامات قانونی و تغییرات استراتژیک قرار دارد. این فرآیند در شرکت‌های سهامی خاص و با مسئولیت محدود با مقررات ویژه‌ای همراه است و نیاز به رعایت دقیق تشریفات قانونی دارد. اهمیت ثبت صحیح انتقال سهام، پرداخت مالیات و رعایت قوانین مالیاتی در این زمینه بسیار برجسته است تا از بروز مشکلات حقوقی جلوگیری شود و روند انتقال به‌طور قانونی و شفاف انجام پذیرد.